Umarla mlodo. Pogrzeb byl uroczysty. Mocno pachnialy ziola i wonnosci. Slonce zachodzilo krwawo. Do grobu ubrano ja w to, co miala najlepszego – srebro, baltyckie bursztyny, szklane paciorki z dalekich krain. Jakby wiedziano, ze choc mina wieki, pamiec o zmarlej nie zginie. Ze na progu trzeciego tysiaclecia jej grób ukryty w mazowieckich piaskach ponownie otworza archeologowie.
O tym, ze w okolicach Jartyporów znajduje sie interesujace stanowisko archeologiczne, badacze wiedzieli juz w latach 70. Swiadczyly o tym znaleziska z tego terenu, jakie od czasu do czasu trafialy w rece archeologów.
W latach 80. prowadzono nawet sondazowe badania archeologiczne. Na nic jednak nie natrafiono.
Systematyczne badania rozpoczely sie w 1998 roku. Rok wczesniej archeolog Agnieszka Martyniuk-Drobysz ze Sluzby Ochrony Zabytków, w scianie zwirowni na skraju lasu natrafila na slady dwóch grobów cialopalnych. Odkrycie to zapoczatkowalo systematyczne, planowe badania.
W czasie trwajacych osiem sezonów wykopalisk w Jartyporach archeolodzy z Panstwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie przebadali teren o powierzchni ponad 1000 metrów kwadratowych, odkrywajac ponad 270 grobów z okresu wplywów póznorzymskich, czyli od drugiej polowy II wieku do poczatku IV wieku naszej ery. – Niestety, ogromna czesc stanowiska zostala zniszczona przez wybieranie piasku – mówi Aleksandra Zórawska z PMA, kierujaca tegorocznymi badaniami w Jartyporach.
Wandalowie i Goci
Cmentarzysko pod Jartyporami uzywane bylo przez wiele stuleci przez dwa ludy germanskie, reprezentantów kultury przeworskiej i wielbarskiej. Choc archeolodzy unikaja takich uproszczen, mozna stwierdzic, ze byly to, wedrujace przez nasze tereny ze Skandynawii na poludnie Europy, plemiona Wandalów (kultura przeworska) oraz Gotów (kultura wielbarska).
– Mozna przypuszczac, ze przez pewien czas zarówno Goci, jak i Wandalowie przebywali wspólnie na tych samych terenach. Jak pokazuja wykopaliska na Mazowszu, ludnosc gocka zaczynala uzytkowac te same cmentarzyska, z których wczesniej korzystaly ludy kultury przeworskiej – opowiada Aleksandra Zórawska.
Tegoroczne wykopaliska w Jartyporach trwaly wyjatkowo dlugo, bo az 6 tygodni. Wydluzenie badan bylo mozliwe dzieki pomocy finansowej udzielonej przez samorzad Mazowsza. Sejmik Województwa Mazowieckiego obiecal pomoc równiez w nastepnym sezonie. Poprzednio prace finansowal glównie konserwator zabytków.
Szkieletowe i cialopalne
Podobnie jak w poprzednich latach, równiez tegoroczne prace wykopaliskowe w Jartyporach okazaly sie bardzo owocne. Róznorodnosc form grobów, na jakie natrafiaja archeolodzy na tym cmentarzysku, sprawia, ze badacze nie moga narzekac na monotonie. Na cmentarzysku znajduja sie zarówno pochówki szkieletowe (takie, jakie znamy dzisiaj), jak i cialopalne, podczas których cialo zmarlych przed zlozeniem do grobu najpierw palono na stosie pogrzebowym.
– Wlasciwie trudno zrozumiec przyczyne, dla której w tym samym czasie jednych zmarlych poddawano kremacji, a ciala innych chowano wprost w ziemi bez uprzedniego spalenia na stosie – mówi archeolog Aleksandra Zórawska. – Czesto w stropy grobów szkieletowych wkopywano jamy grobów cialopalnych. Mozna podejrzewac, ze nie bylo to przypadkowe. Byc moze dowodzi to zwiazków rodzinnych miedzy zmarlymi – wyjasnia.
Niektóre obyczaje pogrzebowe sprzed ponad póltora tysiaca lat dzisiaj wydaja sie dosc dziwne. Na przyklad, po gruntownym przebadaniu jednego ze szkieletowych grobów mlodej dziewczyny okazalo sie, ze po jakims czasie grób ponownie otwarto i wyjeto zwloki. Górna czesc ciala zmarlej pocwiartowano, a odrabana glowe spalono na stosie cialopalnym, po czym ponownie wlozono do grobu. – Mamy tu mozliwosc obserwowania bardzo róznych obrzadków pogrzebowych, bedacych wyrazem dawnych wierzen i zwyczajów. Nie do konca sa one dla nas zrozumiale – mówi Aleksandra Zórawska.
Wiecej informacji o wykopaliskach w Jartyporach mozna znalezc na stronie internetowej Panstwowego Muzeum Archeologicznego: www.pma.pl.
Dziewczyna z górnej pólki
Najbardziej wartosciowym tegorocznym odkryciem w Jartyporach byl bardzo bogato wyposazony grób szkieletowy mlodej kobiety. Gocka elegantke zlozono do grobu prawdopodobnie w trumnie wydrazonej z drewnianej klody. – Takie trumny znane sa z innych cmentarzysk kultury wielbarskiej. W piaskach, jakie sa na cmentarzysku w Jartyporach, wszelkie szczatki organiczne bardzo zle sie zachowuja. Rozkladaja sie one calkowicie lub zostaja po nich jedynie bardzo drobne slady. Po klodzie pozostaly w piasku tylko waskie ciemniejsze smugi – opowiada Aleksandra Zórawska.
Zmarla pochowano bardzo bogato. Miala na sobie kolie z ponad stu bursztynowych i szklanych paciorków, tak ciezka i masywna, ze zapewne nie nosila jej na co dzien. Na ramionach kolie spinaly dwie bardzo rzadko spotykane srebrne zapinki. Elementem kolii bylo równiez piec miniaturowych srebrnych wiaderek wielkosci naparstków. – Malenkie wiaderka mogly miec charakter magiczny. Byc moze przechowywano w nich ziola lub pachnidla – przypuszcza Aleksandra Zórawska.
Na glowie zmarlej zawieszono srebrne zawieszki w ksztalcie pólksiezyca. Na taka ozdobe natrafiono w Jartyporach po raz pierwszy. W stopach ciala ustawiono dwa naczynia, a na wysokosci kolan ulozono igle i dwie brazowe szpile (byc moze do wrzeciona). Nieco wyzej, w okolicach pasa zmarlej, archeolodzy natrafili na szklane paciorki oraz zawieszki z bursztynu i kosci. W grobie znaleziono tez dobrze zachowany rogowy grzebien oraz brazowa sprzaczke.
– To wyjatkowy grób. Jedno z rzadszych tego typu znalezisk na Mazowszu – ocenia Aleksandra Zórawska. – Pewne elementy wyposazenia grobu, zwlaszcza kosciana zawieszka, wskazuja, ze dziewczyna pochowana pod Jartyporami mogla przybyc tu z okolic Kotliny Hrubieszowskiej lub wrecz z terenów Ukrainy. Tam czesto spotykane sa tego rodzaju bogate pochówki ludnosci gockiej – wyjasnia archeolog.
Bogate wyposazenie grobu wskazuje na to, ze zmarla na pewno nalezala do rodziny o wyzszym statusie spolecznym. Ale raczej nie zaliczala sie do plemiennej arystokracji. – Wyposazenie jest bardzo bogate, ale jednak jeszcze nie kwalifikuje sie, by uznac ten pochówek za grób ksiazecy – mówi Aleksandra Zórawska.
