Wołyń 1943 – felieton Dariusza Kuziaka

Prezentujemy najnowszy felieton Dariusza Kuziaka.

Wołyń 1943

Z wszystkich kresowych zapomnień i ran – wojna 1920, 17 września, Katyń – Wołyń przyszedł do mnie najpóźniej. Rok 1990: pierwsze krajowe wydanie powieści „Zasypie wszystko, zawieje…” Włodzimierza Odojewskiego. Byłem studentem polonistyki, więc właściwie powinienem być gotowy. Powinienem wiedzieć, że Ukraina – w przeciwieństwie do Litwy, polskiego raju z Soplicowem – jest w naszej literaturze polskim piekłem. Ukraina to „cierń i róża” – pisała nieoceniona Maria Janion.

Student polonistyki to gość z reguły literacko wybredny, może nawet zmanierowany. Niełatwo go zaskoczyć czy zadowolić. Ale to, czym okazała się lektura „Zasypie wszystko, zawieje…”, przekroczyło literacką miarę. „Tego nie da się z niczym porównać. Tego nawet nie trzeba porównywać z czymkolwiek” niech ten nie do końca wyrwany z kontekstu cytat posłuży za moją najkrótszą recenzję. Kto czytał Odojewskiego, ten zrozumie. Kto nie czytał – nie zachęcam. Książka gruba. Forma niełatwa. Nie dla każdego.

Choć okazja, by zajrzeć do „Zasypie wszystko, zawieje…” jest najwłaściwsza – mija właśnie 80. rocznica wołyńskiej rzezi. Te 60 tysięcy zabitych wtedy, zamęczonych, zabijanych siekierami, rżniętych piłami, nożami Polaków – czegoś od nas chce. Przede wszystkim winni jesteśmy im pamięć. Nie naprawimy krzywd, nie wyrównamy rachunków. Na dobrą sprawę nawet nie jesteśmy w stanie tego spisać. Nie potrafili tego zrobić nawet bohaterowie powieści Włodzimierza Odojewskiego, zanurzeni w chaosie wydarzeń, własnych myśli, wspomnień, instynktów, snów, które mieszają się z jawą…

Rzeczy niepojęte pozostają niepojęte.

Paweł Woynowicz, jeden z bohaterów Odojewskiego, myślał: ,,Gdyby chociaż spróbowali przyznać się do niej głośno. Gdyby mieli tę odwagę… Byłaby nie tak haniebną regułą. Ale czyż można głosić otwarcie, że nie umie się uderzać inaczej niż z ukrycia jedynie? Jeśli jednak na inną regułę walki nie potrafią się zdobyć…? Więc gdyby się przyznali… Może wtedy dobrowolnie odszedłbym… Pozbywając się bez bólu wszystkich innych uczuć do nich prócz pogardy. I może wtedy nigdy nie wracałbym tam. Poszedłbym w zupełnie odwrotnym niż droga do nich kierunku. W ogóle odszedłbym poza obszar ich świadomości i pamięci. Ale tak to nie mogę. Dopóki sami nie wyjawią tajemnicy swej przemiany. Dopóki nie wyjawią, dlaczego przez lata są serdeczni, gościnni, przyjacielscy, bezinteresownie udzielają pomocy i bez uniżoności o pomoc poproszą, dlaczego są szczerzy, otwarci, pełni prostoty i bez skrytych, podstępnych intencji. I dlaczego potem nagle, z chwili na chwilę, wszystko się w nich zmienia. I zadają cios nożem w plecy lub strzelają zza węgła. Bo przecież to nie pierwszy raz. Jak gdyby co ileś tam lat musiała odezwać się w nich kainowa krew. Nawet jeśli domyślam się, dlaczego tak jest, to nie wystarcza. Muszę wiedzieć, i to od nich. Nigdy nie odejdę na zawsze, dopóki się nie dowiem. Będę powracał i powracał, i w końcu ktoś kogoś przetrzyma. Ja, mój syn, wnuk – albo oni, ich synowie czy wnuki”.

To nie jest pointa. W tej historii nie ma słów ostatnich.

DARIUSZ KUZIAK